Zadrzewienia – nie tylko element krajobrazu
Kto z nas, będąc na spacerze z bliskimi „za miastem” lub patrząc z okna samochodu czy z siodełka roweru choć raz nie zaczepił wzrokiem o drzewa i krzewy rosnące przy gruntowych, polnych drogach czy przecinające połacie pól uprawnych? Komu nie zdarzyło się szukać miejsca na odpoczynek w ich sąsiedztwie lub cienia albo schronienia przed deszczem? Komu nie zaświtała myśl, że takie zadrzewienia cieszą oczy w porze kwitnienia i są tu całkiem „na miejscu”? Zadrzewienia śródpolne, bo o nich mowa, są ważną częścią krajobrazu i pełnią wiele różnych funkcji środowiskowych. Wiele z nich jest istotnych dla środowiska rolniczego i dlatego warto znać inne ich funkcje poza walorami wizualnymi.
Zadrzewienia to pojedyncze drzewa, krzewy albo ich skupiska niebędące lasem lub plantacją, wraz z terenem, na którym występują, i pozostałymi składnikami szaty roślinnej tego terenu. Mogą przybierać najróżniejsze formy, na przykład małych lub większych grup drzew, pasów drzew i krzewów czy alei. Są to więc wszystkie drzewa i krzewy rosnące poza lasem, ale także wysoka roślinność pomiędzy zabudowaniami, wśród pól i łąk, na miedzach, wzdłuż dróg oraz przy liniach brzegowych zbiorników i cieków wodnych.
W zależności od lokalizacji, wysokości, składu gatunkowego zadrzewienia pełnią różnorodne, często złożone funkcje na rzecz ekosystemu łąk i pól. Jest to bardzo istotne, szczególnie w dobie ciągłej intensyfikacji produkcji rolnej oraz przeznaczania coraz większych obszarów pod zabudowę.
Generał spopularyzował zadrzewienia w Wielkopolsce
Zadrzewienia są elementami przyrody, które zostały stworzone i ukształtowane przez człowieka. Można w nich wyróżnić warstwy roślinności. W Wielkopolsce zostały spopularyzowane w XIX wieku przez generała Dezyderego Chłapowskiego, który jako ziemianin i przyrodnik pasjonat zakładał je w swoich dobrach w Turwi koło Kościana po powrocie z kampanii napoleońskiej. Zachowane tam do dziś jako system zadrzewień na powierzchni około 10 tysięcy hektarów wyróżniają się tym, że tworzą je przynajmniej trzy rzędy nasadzeń drzew i krzewów.
Dla każdego rolnika powinno być istotne, iż zadrzewienia przyczyniają się do ochrony środowiska rolniczego. Na podstawie prowadzonych badań zostało dowiedzione, że przez wprowadzenie odpowiedniego zadrzewienia krajobrazu możliwe jest między innymi:
- ograniczenie wietrznej i wodnej erozji gleby,
- zwiększenie retencji wodnej środowiska,
- poprawienie jakości wody,
- zwiększenie różnorodności biologicznej, a przez to wzmocnienie obrony środowiska przed szkodnikami roślin uprawnych,
- zapewnienie pożytków dla owadów zapylających,
- zwiększenie atrakcyjności turystycznej terenu.
Ochrona przed wiatrem
Wiatrochronne oddziaływanie nasadzeń jest szczególnie ważne w przypadku terenów otwartych i płaskich. Nasadzenia śródpolne powodują tu znaczną (o 30, a nawet 50%) redukcję prędkości wiatru. Dzięki nim możliwe jest zapobieganie bądź ograniczenie wylegania zbóż czy strącania liści i owoców.
W przypadku wypasania zwierząt mają one zapewnione miejsce odpoczynku osłonięte przed wiatrem. Zadrzewienia pomagają zahamować zjawisko erozji wietrznej, szczególnie na glebach lekkich. Jest to istotne w walce ze stepowieniem terenów użytkowanych rolniczo, z którym mamy do czynienia w Wielkopolsce.
Większości z nas nie jest pewnie obcy widok tumanów piasku unoszonego przez wiatr, zwłaszcza wiosną po ruszeniu wegetacji. Zjawisko przenoszenia pyłu z pola pomagają ograniczyć właśnie zadrzewienia śródpolne, dzięki którym piasek z pól nie trafia np. na jezdnie dróg lub nie utrudnia wschodów roślin.
Magazynowanie wody
Zadrzewienia spełniają rolę antyerozyjną i magazynują wodę. Jest to bardzo istotne, szczególnie na terenach pagórkowatych i podgórskich, gdyż erozja wodna występuje już przy 5% spadku terenu. Pas zadrzewień założony poprzecznie do stoku w miejscu o największym nachyleniu i najtrudniejszym w uprawie pomaga w zatrzymywaniu powierzchniowego spływu wody i gleby.
Magazynując wodę jak gąbka zadrzewienie pozwala na jej swobodne wnikanie w podłoże. Zatrzymana woda z opadów dzięki transpiracji oraz parowaniu podnosi wilgotność powietrza, przez co wpływa na mikroklimat i powoduje wcześniejsze dojrzewanie roślin. Korzenie drzew i krzewów stabilizują jednocześnie grunt i zapobiegają występowaniu lawin błotnych na skutek wylesień zboczy.
Zadrzewienia ulokowane w otoczeniu zbiorników i cieków wodnych poprawiają znacznie ich czystość oraz jakość wody. Dzieje się tak dlatego, iż drzewa i krzewy są w stanie przechwytywać i neutralizować znaczną część azotanów oraz fosforanów trafiających z wodami gruntowymi i spływem powierzchniowym do zbiorników i cieków wodnych.
Miejsce życia wielu gatunków zwierząt
Funkcją produkcyjną zadrzewień śródpolnych jest dostarczanie między innymi ziół, jagód, grzybów, owoców oraz drewna opałowego i użytkowego. W przypadku drewna niektóre szacunkowe dane podają, że „roczny przyrost masy drzewnej z 1 hektara zadrzewień wynosi około 7 metrów sześciennych, co równoważy wyłączenie 1 hektara z produkcji rolnej i przeznaczenie go na ich założenie”.
Rola ekologiczna zadrzewień sprowadza się do tego, iż zadrzewienia śródpolne są miejscem życia wielu gatunków owadów, płazów, gadów, ptaków i ssaków. Większość z nich jest sprzymierzeńcami rolnika, bo żywią się organizmami szkodliwymi dla upraw. Wszystkie one zwiększają bioodporność upraw głównie na owady i gryzonie, np. drapieżniki takie jak ropuchy, sowy czy myszołowy.
Zadrzewienia są także miejscem rozrodu wielu drapieżnych i pasożytniczych owadów, co może być przydatne, na przykład przy ograniczaniu populacji stonki ziemniaczanej. Tworzą też korytarze ekologiczne ułatwiające migrację gatunków i w ten sposób wymianę genów wspierającą różnorodność biologiczną gatunków na danym obszarze.
Spacer wśród drzew
Nie do przecenienia są funkcje krajobrazowe oraz rekreacyjne zadrzewień. Zapewniają urozmaicenie dla oczu, wytchnienie dla ciała i różne pożytki dla gości korzystających z usług agroturystyki. Spacer jako podstawowa i najprostsza forma spędzania wolnego czasu jest na pewno przyjemniejszy w terenie niepozbawionym drzew i krzewów.
Szczególnie ma to znaczenie na terenach płaskich, rozległych i o małej lesistości. Istotne jest także to, że zadrzewienia chronią również przed hałasem. Zwarty i wysoki szpaler drzew i krzewów jest naturalnym ekranem dźwiękochronnym i zatrzymuje spaliny, które są pochłaniane i kumulowane w materii organicznej.
Zakładanie zadrzewień
Zakładanie nowych zadrzewień wymaga posiadania wiedzy z tego zakresu. Dobrze zaplanowane zadrzewienia to takie, które uwzględniają między innymi rzeźbę terenu, żyzność i wilgotność gleb w siedlisku.
Rodzaj zadrzewienia i ogólny cel, który ma spełniać, decyduje o tym czy będzie to nasadzenie pasowe czy grupowe. Określa też ulokowanie w terenie (na przykład stok, pas przydrożny, pas przybrzeżny) i warunkuje dobór konkretnych gatunków drzew oraz krzewów, a także sposób ich zmieszania i rozmieszczenia w terenie.
W doborze gatunków trzeba uwzględnić między innymi zdolność do hamowania prędkości wiatru. Drzewa o wiotkich gałęziach hamują wiatr skuteczniej niż te o gałęziach sztywnych. Zimą bardziej skuteczne w hamowaniu porywów wiatru są drzewa iglaste niż liściaste, które gubią liście. O skutecznym hamowaniu wiatru można mówić wtedy, gdy drzewa i krzewy tworzą zwartą ścianę od powierzchni gruntu aż po wierzchołki drzew. Najlepiej sprawdzają się w tym zadrzewienia wielopiętrowe.
Co bardzo ważne - należy unikać wprowadzania do zadrzewień gatunków obcych oraz mogących sprzyjać rozwojowi szkodników i chorób roślin uprawnych. Dlatego nie zaleca się sadzić w tej formie na przykład czeremchy, trzmieliny czy sosny wejmutki. Są one żywicielem przejściowym dla niektórych szkodników i sprawców chorób roślin uprawnych, które do ukończenia całkowitego cyklu rozwojowego potrzebują dwóch różnych gatunków roślin. Należy również uwzględnić, że zadrzewienia stanowią miejsca lęgowe dla ptaków i owadów użytecznych.
Wielu rolników zaczęło już zauważać oraz doceniać szerokie i zróżnicowane korzyści dla produkcji polowej płynące z bliskiego sąsiedztwa zadrzewień śródpolnych. Inwestują w tworzenie pasów zadrzewień środki własne, czasami uzyskują też wsparcie lokalnych samorządów. Na pewno pomocne było uruchomienie w 2022 roku naboru wniosków o dopłaty na tworzenie zadrzewień śródpolnych.
Możliwe było uzyskanie dopłaty dla utworzenia powierzchni co najmniej 0,1 hektara i maksimum 0,5 hektara, składającej się z drzew lub krzewów rosnących w formie szpalerów lub pasów drzew, o szerokości do 20 metrów, tak zwanych stref buforowych i miedz śródpolnych. Wsparcie na tworzenie zadrzewień śródpolnych obejmowało koszty ich założenia i ochrony.
W nowej perspektywie finansowej Krajowego Planu Strategicznego Wspólnej Polityki Rolnej w ramach ekoschematów przewidziana jest płatność na utrzymanie nieprodukcyjnych elementów krajobrazu rolniczego, w tym zadrzewień. Wsparcie przewiduje rekompensowanie utrudnień powstałych dla produkcji rolnej w wyniku ich założenia.
Ekoschematy to przyszłe płatności I filara Wieloletniej Polityki Rolnej, związane z praktykami podejmowanymi przez rolników dobrowolnie na rzecz ochrony środowiska i klimatu. Istotną rolę zadrzewień w ochronie różnorodności biologicznej oraz łagodzeniu zmian klimatu podkreślają także strategie Europejskiego Zielonego Ładu, w tym Strategia bioróżnorodności oraz Nowa strategia leśna Unii Europejskiej 2030 przewidująca zasadzenie co najmniej 3 miliardy dodatkowych drzew w Unii Europejskiej do 2030 roku.
